Alternatif Uyuşmazlık Çözümü

Günümüzün çok yönlü ve karmaşık hukukî ilişkilerinde, sayısı gide-rek artan anlaşmazlık ve uyuşmazlıkların dava yolu dışında kalan dosta-ne yöntemlerle çözümünü yaygınlaştırmak, adalet sisteminin işleyişinde etkinliği arttırmak, adalete erişimi kolaylaştırmak, uyuşmazlık çözüm süreci sonunda kişilerin daha tatminkâr sonuçlar elde etmesini sağlamak ve hepsinden önemlisi sosyal barışı (içtimaî sulhü) tesis etmek amacıyla geliştirilen alternatif uyuşmazlık çözümü, dünyanın pek çok ülkesinde farklı şekillerde ve kapsamda uygulanmaktadır. Amerika Birleşik Dev-letleri, Kanada ve Avustralya gibi Anglo-Amerikan hukuk sistemini uy-gulayan ülkelerden doğan ve yayılan alternatif uyuşmazlık çözümü, Kıt’a Avrupası ve Uzak Doğu hukuk sistemlerinde de önemli bir gelişme kaydetmiş ve Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin çok sayıda tavsiye kararına konu olarak Avrupa Birliği Hukukunda özel bir çalışma alanı hâline gelmiştir. Alternatif uyuşmazlık çözümü hakkındaki bu kitabın kaynağı, 1999 yılında yazmaya karar vererek 2001 yılına kadar Amerika Birleşik Dev-letleri ve farklı Avrupa ülkelerinden kaynak toplama ve okuma sürecini tamamladığım, 2000 yılında yazma çalışmalarına başladığım ve 2003 yılında yazmayı tamamlayarak Haziran ayında Ankara Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsünce oluşturulan doktora tez jürisi önünde savundu-ğum, “Alternatif Uyuşmazlık Çözümü ve Arabuluculuk” konulu doktora tezimdir. Alternatif uyuşmazlık çözümü hakkında doktora tezi yazma sebe-bim, alternatif uyuşmazlık çözüm yollarına ülkemizde büyük bir ihtiyaç olduğunu görmeme rağmen, bu yolların 2000 yılına kadar Türk hukuk sisteminde yeterince uygulanamamış olmasıdır. Hâlbuki alternatif uyuşmazlık çözümü, âile hukuku başta olmak üzere özel hukukun bü-tün alanları, ceza hukuku ve idâre hukukunda daha geniş bir uygulama-ya sahip kılınmalı ve desteklenmelidir. Alternatif uyuşmazlık çözümü-nün gelişmesi, sâdece gerekli mevzuat değişikliklerinin yapılmasına de-ğil; fakat aynı zamanda, genel olarak toplumda ve özel olarak hukukçu-larda bir “kültür değişimine” bağlıdır. Çatışma kültürü zayıflayıp yerini uzlaşma kültürüne bıraktıkça, müzakere ve arabuluculuk hünerleri öğre-nildikçe alternatif uyuşmazlık çözümünün uygulaması da yaygınlaşa-caktır. Ülkemizde alternatif uyuşmazlık çözüm yollarının kişiler arasın-da gelişmesi yanında, alternatif uyuşmazlık çözüm hizmeti sunan mer-kez ve kuruluşların kurulması ve mahkeme bağlantılı alternatif uyuş-mazlık çözüm yollarının uygulanması yönünde de büyük bir ihtiyaç vardır. Kökeni, Ankara üniversitesi hukuk fakültesinde araştırma görevlisi olduğum yıllarda yazdığım doktora tezim olan bu akademik çalışma, alternatif uyuşmazlık çözümünü Türk hukukçularına tanıtmak, kanun koyucuya yol göstermek ve bu alandaki diğer bilimsel çalışmaları teşvik etmek amacıyla yapılmıştır. Doktora tezimin tamamlandığı 2003 yılın-dan bu yana Adalet Bakanlığı bünyesinde yapılan çok sayıdaki kanun ve yönetmeliğe ilişkin bilim komisyonlarında görev yaparak, teorik bil-gimi uygulamaya aktarma fırsatı da buldum. Doktora tezimin savunulduğu 2003 yılı ve kitap olarak birinci baskı-sının yapıldığı 2004 yılından bu yana geçen sürede, gerek mukayeseli hukukta gerek ülkemizde, alternatif uyuşmazlık çözümü konusunda önemli gelişmeler olmuştur. 24 Mayıs 2008 tarihli Avrupa Birliği Resmî Gazetesinde yayımlanarak yürürlüğe giren Arabuluculuk Yönergesi (2008/52/EC) ile, arabuluculuk Avrupa Birliği müktesebatına girmiştir. Arabuluculuk Yönergesiyle Üye Devletlerin, üç yıl içinde iç hukuklarını Yönergeyle uyumlaştırmaları öngörülmüştür. Alternatif uyuşmazlık çözümü, Kuzey Amerika, Avrupa ve uzak doğu ülkelerindeki hızlı gelişimini sürdürürken, ülkemizde de hem dokt-rin hem uygulamacıların konuya olan ilgisi artmış, bu alandaki yayınlar çoğalmış, yüksek lisans, doktora ve doçentlik tezleri yazılmış ve mevzu-atta konuyla ilgili yeni düzenlemeler yapılmıştır. Bu çerçevede Ceza Muhakemesi Kanununda ceza arabuluculuğu konusunda kapsamlı değişiklikler yapılmış, Genel İdarî Usûl Kanunu Taslağında alternatif uyuşmazlık çözüm yollarına yer verilmiş, Hukuk Muhakemeleri Kanununda sulh ve arabuluculuk birlikte düzenlenmiş, Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu ve Yönetmeliği yürür-lüğe koyulmuş ve Adalet Bakanlığı tarafından hazırlanan Yargı Reformu Stratejisinde, yargı alanında yapılması düşünülen reform çalışmaları arasında, “Uyuşmazlıkları Önleyici Nitelikteki Tedbirlerin Etkin Hale Getirilmesi ve Alternatif Çözüm Yolları Geliştirilmesi” özel olarak öngö-rülmüştür. Türk adalet sisteminde adalet hizmetlerinde etkinliğin sağlanması için alınabilecek tedbirler konusunda önemli bir referans kaynağı olan, T.C. Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan 10. Kalkınma Plânı (2014-2018) ile, raportörlüğünü yaptığım “10. Kalkınma Plânı Adalet Hizmetlerinde Et¬kinlik Özel İhtisas Komisyonu Raporu”nda, Türkiye Cumhuriyeti Devletinin adalet sistemine ilişkin 100. yıl (2023 yılı) viz-yonu ortaya koyulmuş ve bu vizyonda, hukuk, ceza ve idârî yargılama usûlünde mahkeme bağlantılı alternatif uyuşmazlık çözüm yollarının geliştirilmesi yönünde ufuk açıcı görüşlere yer verilmiştir. Bu doğrultuda hazırlanan Onuncu Beş Yıllık Kalkınma Plânında (2014-2018), huku-kun tüm dallarında alternatif uyuşmazlık çözüm yollarına ağırlık veril-mesi, bir devlet politikası olarak benimsenmiştir (RG 06.07.2013, Sa. 28699 Mükerrer). T.C. Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan 11. Kalkınma Plânı (2019-2023) ile, gene raportörlüğünü yaptığım “11. Kalkınma Plânı Adalet Hizmetlerinde Et¬kinlik Özel İhtisas Komisyonu Raporu”nda, Türkiye Cumhuriyeti Devletinin adalet sistemine ilişkin 100. yıl (2023 yılı) vizyonu tekrarlanmış ve bu vizyonda da alternatif uyuşmazlık çö-züm yollarının geliştirilmesi hedefi daha kuvvetli gerekçelerle kabul edilmiştir. On ve Onbirinci Beş Yıllık Kalkınma Plânlarının hedefleri doğrultu-sunda yürütülen çalışmalarda, aile, iş, tüketici, ticaret uyuşmazlıkları ve küçük miktarlı alacaklardan kaynaklanan uyuşmazlıklar gibi belirli alan-larda tahkim ve arabuluculuğun zorunlu tutulması için çalışmalar yapıl-mıştır. Bu çalışmaların kat mülkiyeti hukukuna da teşmili gerekir. Adalet Bakanlığı Ceza İşleri Genel Müdürlüğü bünyesinde, 22.12.2016 tarihli Bakan oluru ile oluşturulan ve Başkanlığını yaptığım Bilim Komisyonu, 6763 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu ile Bazı Ka-nunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunla (RG 02.12.2016, Sa. 29906), Ceza Muhakemesi Kanununun uzlaştırmaya ilişkin maddelerin-de yapılan değişikliklere uygun şekilde “Ceza Muhakemesinde Uzlaş-tırma Yönetmeliği”ni hazırlanmıştır. Bu Yönetmelikte, ceza muhakemesi hukukunda uzlaştırmanın gelişmesi için, Kanunun verdiği çerçeve içinde olumlu düzenlemeler yapılmıştır. Adalet Bakanlığı Mevzuat Genel Müdürlüğü bünyesinde, 10.06.2019 tarihli Bakan oluru ile oluşturulan ve üyesi olduğum Bilim Komisyonu, uygulamada ortaya çıkan sorunların tespiti ve çözüm öneri-leri konusunda hazırlık yapmak amacıyla, 6325 sayılı Hukuk Uyuşmaz-lıklarında Arabulculuk Kanununda yapılması gereken değişiklikler üze-rinde çalışmıştır. Bu gelişmeler yanında uygulamada, hukukçuların müzakere ve ara-buluculuk hünerlerinin geliştirilmesi amacıyla yapılan meslek içi eğitim-lerin yay¬gınlaşması ve arabuluculuğun, gerek lisans gerek yüksek lisans ve doktora eğitiminde seçimlik ders olarak hukuk fakültelerinin müfre-datına girmesi, hukukumuzda konuya olan ilginin arttığının sevindirici bir göstergesidir. Kitap, yeni baskısında tümüyle gözden geçirilerek, güncellenmiş ve genişletilmiştir. Kitapta, müzakere, arabuluculuk ve tahkim gibi “mah-keme dışı alternatif uyuşmazlık çözüm yolları” yanında, alternatif uyuşmazlık çözümünün kurumsallaşmasında büyük önemi olan “mah-keme bağlantılı alternatif uyuşmazlık çözüm yolları” da incelenmiştir. Mahkeme bağlantılı alternatif uyuşmazlık çözümünün ba¬şarıyla uygula-nabilmesi için, hukuk yargılama usûlü kurallarıyla doğru bir şekilde bağdaştırılması şarttır. Böylece, Amerikan medenî yargılama hu-kukundan hareketle, mahkeme bağlantılı alternatif uyuşmazlık çözümü-nün esaslarının yerleşmesine ve ülkemizde, alternatif uyuşmazlık çözü-münün mahkemeler eliyle gelişmesine katkıda bulunmak amaçlanmıştır. Kitabın yeni baskısında, her zamanki özveri ve sabrıyla yanımda olan, 1999 yılında, Alternatif Uyuşmazlık Çözümü hakkında doktora tezimi yazma fikrimi destekleyerek beni teşvik eden ve cesaretlendiren fedakâr annem, Gazi Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Emekli Öğre-tim Görevlisi Seviye Özbek’e şükranlarımı sunuyorum. Üniversite hayatım boyunca ve 2000-2003 yılları arasında doktora tezi olarak hazırlanan bu çalışmanın her aşamasında bana destek olarak yakın ilgi gösteren, değerli görüşleriyle beni aydınlatan saygı değer ho-cam Prof. Dr. Ejder Yılmaz’a ve bütün çalışmalarımda benden desteğini esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Ramazan Arslan’a en derin şükran-larımı sunuyorum. Aynı şekilde, tez jüri üyesi sıfatıyla bu tezin olgun-laşması için engin bilgileri ve yapıcı eleştirileriyle katkıda bulunan de-ğerli hocalarım Prof. Dr. Şanal Görgün, Prof. Dr. Süha Tanrıver ve Prof. Dr. Metin Feyzioğlu’na teşekkürlerimi sunuyorum. Bu çalışmanın hazırlanması amacıyla, Güney Texas Hukuk Okulu-nun 6-29 Mayıs 2002 tarihleri arasında İstanbul’da, Yeditepe Üniversi-tesi Hukuk Fakültesiyle ortaklaşa düzenlediği “Hukukçuluk Hünerleri Eğitim Programı”na katıldım. Birincisi “Alternatif Uyuşmazlık Çözümü ve Müzakere Hünerleri”, ikincisi “Mukayeseli Yargılama Hünerleri” olmak üzere iki temel kursun sunulduğu bu programda, alternatif uyuş-mazlık çözümünün Amerika Birleşik Devletleri uygulamasındaki yeri ve hukuk davaları ile ceza davalarında Amerikan mücâdele sisteminin özel-liklerini öğrenme fırsatını buldum. Bu programa katılmam için bana yar-dımcı olan değerli hocam Prof. Dr. Feridun Yenisey’e desteği için teşek-kürlerimi sunuyorum. Amerikan hukuk yargılama usûlünde alternatif uyuşmazlık çözüm yollarının uygulanmasına ilişkin ihtiyaç duyduğum kaynaklarının temi-ninde, merkezi Washington D.C.’de bulunan Federal Yargı Merkezinde (Federal Judicial Center, http://www.fjc.gov) uzman olarak görev yapan değerli meslektaşım Donna Stienstra, 1998 yılından bu yana yardımcı olmuştur. Donna Stienstra’nın, bilhassa mahkeme bağlantılı alternatif uyuşmazlık çözüm yollarının usûl ve esasları hakkında Federal Yargı Merkezince hazırlanmış eğitim filmlerini göndermesi çok yararlı olmuş-tur. 2003 yılında NTV ve TRT stüdyolarında Türkçeye tercüme ettirdi-ğim bu eğitim filmlerini, 2005 yılından beri verdiğim lisans ve yüksek lisans derslerim yanında, 2014 yılından bu yana Türkiye Barolar Birliği bünyesinde ülkemizin farklı illerindeki barolarda gerçekleştirilen avu-kat-arabulucu (av.arb.) eğitim seminerlerinde de kullanmakta ve bu filmlerden çok yararlanmaktayım. Donna Stienstra’ya, akademik çalış-malarıma gösterdiği daimi destek için teşekkür ediyorum. Bu vesilesiyle, alternatif uyuşmazlık çözümü konusunda çalışmama öncülük eden değerli hocam Doç. Dr. Halûk Konuralp’i rahmetle anıyo-rum. Nihayet, kitabın yeni baskısını gerçekleştiren Yetkin Basım Yayım ve Dağıtım A.Ş.’nin değerli yöneticilerine, titiz çalışmaları için teşekkür ediyorum.